Vandaag precies 150 jaar geleden verstuurde koningin Victoria het eerste telegram over de Atlantische Oceaan. Een kabel legde de kiem voor de globalisering.
De ene dag duurde het zeker een week voordat een bericht de andere kant van de oceaan bereikte. Een dag later ging het in een paar seconden. Daarmee was de kiem voor de globalisering gelegd. Op 16 augustus 1858, vandaag precies 150 jaar geleden, verstuurde de Britse koningin Victoria via een nieuwe, ruim 4.000 kilometer lange telegraafkabel het eerste officiële trans-Atlantische telegram, waarin ze president Buchanan van de Verenigde Staten feliciteerde met de nieuwe revolutionaire verbinding tussen de oude en de nieuwe wereld. Nooit meer zou de mondiale communicatie zo’n grote versnelling doormaken. De kabel werd dan ook al snel het achtste wereldwonder genoemd.
‘De Victoriaanse tijd bracht op de een of andere manier een groep mensen voort, die geloofde dat niks onmogelijk was’, zegt hoogleraar Nigel Linge, communicatiespecialist aan de Britse University of Salford. ‘Het was een combinatie van visionaire zakenlui en wetenschappers met revolutionaire ontdekkingen.’ Schrijver John Steele Gordon vond het kabelverhaal zo tot de verbeelding spreken, dat hij er een boek over schreef. ‘Het was de overgang van een amateuristische tijd naar de professionele wereld waarin we nu leven’, zegt de Amerikaan.
De Amerikaanse tycoon Cyrus Field, de grote man achter het project en oprichter van the Atlantic Telegraph Company, had volgens Gordon geen idee waar hij indertijd aan begon. ‘Had hij dat wel geweten, dan was de kabel er tóen nooit gekomen. Field had geen enkel besef van langeafstandscommunicatie of wat dan ook, hij had alleen een droom. Niemand geloofde in een verbinding over de bodem van de oceaan, en toch had hij de moed om het te doen.’
Dat beaamt Bjarni Thorvardarson, directeur van kabelmaatschappij Hibernia Atlantic, goed voor een vijfde van al het hedendaagse dataverkeer over de Atlantische Oceaan en in september organisator van een prominente jubileumviering in New York. ‘Een kabel leggen is ook tegenwoordig nog een zware en kostbare klus. Tot een jaar geleden had ik geen idee dat de eerste trans-Atlantische verbinding al zo oud was’, onthult hij.
Morsebiepjes
Het idee van een telegraafkabel tussen Londen en New York ontstond vrijwel meteen na de commerciële invoering van de elektrische telegraaf (1837), de techniek om met morsebiepjes berichten te verzenden. Maar hoe het gerealiseerd moest worden, was nog onduidelijk. ‘We hebben het over een tijd waarin de oversteek van de Atlantische Oceaan nog een week duurde en een reis rond de wereld in tachtig dagen pure fictie was’, zegt John Steele Gordon. Er waren al wel onderzeese telegraafkabels, maar slechts over korte afstanden in vrij rustige wateren, zoals naar eilanden in de Middellandse Zee. In eerste instantie werd er dan ook gesuggereerd dat de kabel via Siberië moest lopen, omdat er dan minder water overbrugd hoefde te worden. Andere wetenschappers opperden dat een compleet drijvend systeem de beste optie was.
Pas toen de Amerikaanse marine tussen Newfoundland (in het huidige Canada) en Ierland een drie kilometer diep plateau vond, kon Cyrus Field zijn investeerders een reëel aanbod doen. Hetzelfde plateau is volgens Hibernia Atlantic anno 2008 nog steeds de beste route. ‘Maar dan heb je nog wel te maken met een enorme druk op de kabel en planten en dieren op de oceaanbodem, die de lijn kunnen beschadigen’, zegt de Britse hoogleraar Linge. ‘Wij hebben inderdaad wel eens meegemaakt dat een kabel gerepareerd moest worden na schade door haaienbeten’, zegt Hibernia Atlantic-directeur Thorvardarson.
Intussen zaten 19de-eeuwse wetenschappers in Azië ook niet stil. Biologen in Maleisië ontdekten guttapercha, een soort harde rubber dat uitstekend isolatiemateriaal bleek te zijn. In 1850 werd de eerste telegraafkabel die van dit materiaal gemaakt was, op de bodem van het Frans-Engelse Kanaal gelegd. De kabel werkte, maar moest op korte termijn alweer worden vervangen. Een Franse visser had met zijn anker een deel van de eerste kabel omhooggetrokken, en hij besloot er een stukje uit te snijden om de vreemde vangst aan z’n vrouw te laten zien. Daarop besloot de Atlantic Telegraph Company de kabel extra dik te isoleren in de uiteinden die het dichtst bij de kust zouden komen te liggen.
In de zomer van 1857 had Cyrus Field genoeg investeerders en kapitaal (het toen astronomische bedrag van 350 duizend pond) verzameld om een kabel over de oceaanbodem te kunnen uitrollen. Met twee grote marinezeilschepen, de HMS Agamemnon (het eerste zeilschip van de Britse marine dat een stoommachine had) en de USS Niagara, vertrok de kabel vanuit Ierland. Beide schepen hadden de helft van de kabel aan boord en zouden die midden op zee met elkaar verbinden. Maar na ruim 600 kilometer knapte de kabel en moesten de schepen terugkeren. Met een paar grote geldschieters en duizenden kilometers aan overgebleven kabel werd de onderneming evenwel in 1858 hervat. Dit keer zouden de schepen elkaar op de oceaan ontmoeten, de kabel daar verbinden en vervolgens ieder de kabel in de richting van het eigen land uitzetten. Twee keer knapte de lijn en moesten de schepen terug naar het startpunt. Op 5 augustus was het historische moment daar: beide uiteinden van de kabel hadden het vasteland bereikt. De trans-Atlantische verbinding was een feit.
‘Kunt u dat herhalen?’
‘Het was een geweldige prestatie. De hele mensheid stond erbij stil’, zegt John Steele Gordon. ‘Nieuws ging nu de wereld over in enkele seconden, dat was onvoorstelbaar.’ Na een aantal tests stuurde koningin Victoria op 16 augustus 1858 het eerste officiële telegram. ‘Het had 99 woorden en duurde toch nog een halve dag om het te verzenden. De signalen bleken erg zwak. De meest verstuurde zin via de kabel was dan ook: kunt u dat herhalen?’, vertelt Gordon. Dat weerhield de mensen aan weerskanten van de oceaan er niet van om het groots te vieren. In New York werd zelfs zoveel vuurwerk afgeschoten, dat het dak van het monumentale stadhuis afbrandde.
De vreugde was van korte duur. ‘Na een maand en vierhonderd berichten viel de kabel uit’, vertelt hoogleraar Linge. ‘Het kan zijn dat de kabel na de eerste poging van 1857 niet goed was onderhouden, maar waarschijnlijk hebben telegrafisten er een te grote spanning op gezet.’ De reacties waren gemengd. ‘Enerzijds bleven de mensen optimistisch, want nu was bewezen dat het mogelijk was’, aldus John Steele Gordon. ‘Anderen beweerden dat de kabel één grote leugen was.’
Vanwege de Amerikaanse Burgeroorlog (1861–1865) duurde het nog jaren voordat er weer een poging werd ondernomen. Een nieuwe impuls was de SS Great Eastern, een 211 meter lang stoomschip, ontworpen door Isambard Kingdom Brunel. De toonaangevende Britse ingenieur was vooral bekend door zijn enorme stalen treinbruggen en de tunnel onder de Theems. ‘De Great Eastern was vijf keer groter dan ieder ander bestaand schip, maar compleet onrendabel’, zegt Gordon. Eigenlijk was het schip bedoeld om zonder tussenstop van Engeland naar Australië te varen. Maar toen de Great Eastern na veel vertraging te water ging, was het Suezkanaal gegraven en konden vrijwel alle grote schepen non-stop het eind van de wereld bevaren. Tot overmaat van ramp was de Great Eastern te groot om door het nieuwe kanaal te varen, zodat het niet meer was dan een megalomaan amusementsschip.
De mannen van the Atlantic Telegraph Company hadden echter alsnog grote plannen met het stoomschip. Met medewerking van de befaamde natuurkundige William Thomson (later begiftigd met de titel van eerste baron van Kelvin) was er inmiddels een kabel ontwikkeld waardoor zwakke signalen toch duidelijk te registreren waren. De Great Eastern kon die kabel in z’n geheel vervoeren. In 1865 begon Cyrus Field vanuit Ierland aan zijn derde poging, maar de kabel knapte onderweg. Een jaar later probeerde hij het nog eens op dezelfde manier. Zonder alle poespas van de onderneming van 1858 slaagde hij dit keer wel. Field besloot meteen terug te varen naar Ierland om met een lange haak de geknapte lijn van 1865 te herleiden tot het breekpunt en de kabel alsnog te voltooien. Ook dat lukte, zodat in 1866 alsnog twee werkende trans-Atlantische telegraaflijnen in werking konden worden gesteld.
Maanlanding
‘Het was een proces van trial and error’, zegt Bjarni Thorvardarson. ‘Het laat ook zien dat de mensen achter de kabel eerder gedreven werden door hun enthousiasme en visie, dan dat er een degelijk en doordacht plan aan ten grondslag lag. Misschien was dat ook de enige manier om in die tijd, met die zeer beperkte middelen, te slagen.’ De symbolische waarde was groot, volgens Linge. ‘Alles leek nu mogelijk. Ik vergelijk het weleens met de maanlanding in 1969, want in datzelfde jaar werd het internet uitgevonden. We herinneren ons Neil Armstrong, terwijl het internet uiteindelijk een grotere impact op onze samenleving had. Zo is het ook met de trans-Atlantische telegraafkabel: als moment was dat grootser dan bijvoorbeeld de eerste telefoonkabels’, aldus Linge.
‘De wereld werd in één keer een stuk kleiner. Al snel kwamen er meer kabels. Nu konden handelaren zowel op de beurs van New York als op die van Londen actief zijn, en strijdende partijen wisten sneller wanneer er aan de andere kant van de oceaan vrede was gesloten. De kabels waren van zo’n groot belang, dat toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, de Britten op dag één de Duitse kabels opdoken en doorsneden’, vertelt Gordon. ‘In tegenstelling tot wat steeds meer mensen denken zijn niet satellieten maar onderzeese kabels nog steeds verantwoordelijk voor het overgrote deel van onze communicatie’, benadrukt Linge. ‘Toen hier in Manchester een paar jaar geleden een tunnel met veel lijnen in brand vloog, waren de effecten daarvan in de hele regio te zien.’
Toch kan er in de 21ste eeuw nog maar weinig misgaan, zegt topman Thorvardarson. ‘Kabelleggen is nog steeds geen eitje, maar tegenwoordig zijn we zo ervaren en liggen er zoveel kabels in de oceanen, dat de communicatie niet meer te stoppen is.’